श्रीज्ञानेश्वरी – मराठी संतसाहित्यातील अमर ग्रंथ
मराठी साहित्यातील सर्वश्रेष्ठ आणि पवित्र असा जो ग्रंथ आहे, तो म्हणजे “श्रीज्ञानेश्वरी”. या ग्रंथाला भावार्थदीपिका असेही म्हणतात. हा ग्रंथ संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या अमर विचारांचा आणि अद्वितीय तत्त्वज्ञानाचा प्रकाशस्तंभ आहे. श्रीज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ केवळ भगवद्गीतेचे भाष्य नसून, तो एक आध्यात्मिक, तत्त्वज्ञानात्मक आणि मानवतेचा मार्गदर्शक ग्रंथ आहे.
🌼 ग्रंथनिर्मितीची पार्श्वभूमी
संत श्रीज्ञानेश्वर महाराज हे वारकरी संप्रदायातील चार भावंडांपैकी तिसरे — निवृत्तिनाथ, ज्ञानेश्वर, सोपानदेव आणि मुक्ताबाई.
ज्ञानेश्वर माऊलींनी हा ग्रंथ केवळ सोळा-सतरा वर्षांच्या वयात इ.स. १२९० च्या सुमारास लिहिला. त्यावेळी मराठी भाषा सर्वसामान्य जनतेची होती, पण धार्मिक ग्रंथ संस्कृतमध्येच लिहिले जात. त्यामुळे सामान्य माणसाला भगवद्गीतेचा अर्थ समजत नव्हता.
माऊलींनी आपल्या भाऊ निवृत्तिनाथांच्या आज्ञेने गीतेचे मराठी भाषांतर आणि भाष्य केले. त्यामुळे श्रीज्ञानेश्वरीने भगवद्गीतेतील दैवी ज्ञान जनसामान्यांपर्यंत पोहोचले. म्हणूनच हा ग्रंथ मराठी भक्ती साहित्याचा पाया मानला जातो.
📚 श्रीज्ञानेश्वरीचे स्वरूप
श्रीज्ञानेश्वरी हा ग्रंथ अठरा अध्यायांचा असून त्यात सुमारे नऊ हजाराहून अधिक ओव्या आहेत.
हा ग्रंथ ओवी छंदात लिहिला आहे. प्रत्येक अध्याय हा भगवद्गीतेच्या एका अध्यायावर आधारित असून ज्ञानेश्वरांनी त्याचा अर्थ अत्यंत सोप्या, भावस्पर्शी आणि काव्यात्मक भाषेत सांगितला आहे.
ज्ञानेश्वर माऊलींनी हा ग्रंथ लिहिताना केवळ गीतेचा अर्थच स्पष्ट केला नाही, तर जीवनाचे प्रत्येक अंग – धर्म, भक्ती, प्रेम, योग, कर्म, ज्ञान आणि ईश्वरप्राप्ती यांचा सखोल विचार मांडला आहे.
🕉️ श्रीज्ञानेश्वरीतील प्रमुख विचार
श्रीज्ञानेश्वरी हा केवळ धार्मिक ग्रंथ नाही; तो जीवन जगण्याचा मार्गदर्शक ग्रंथ आहे.
माऊलींचे विचार प्रत्येक अध्यायातून वेगवेगळ्या रूपात प्रकट होतात.
पहिला अध्याय – अर्जुनविषादयोग
यात मनुष्याच्या द्विधा मनस्थितीचे सुंदर वर्णन आहे. अर्जुनाच्या संभ्रमातून माणसातील नैतिक संघर्ष दिसतो.
दुसरा ते सहावा अध्याय
यात कर्मयोग, ध्यानयोग, आत्मसंयम आणि ज्ञान यांचा विवेचन आहे.
माऊली सांगतात — “कर्म न सोडता कर्मात आसक्ती सोडावी.”
सातवा ते बारावा अध्याय
यात भक्ती, ज्ञान आणि ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग सांगितला आहे.
ज्ञानेश्वर म्हणतात, “भक्ती हीच परम मार्ग आहे. जो सर्वत्र ईश्वर पाहतो, तो खरा ज्ञानी.”
तेरावा ते सोळावा अध्याय
येथे आत्मा-शरीर यातील फरक, गुणत्रयांचे (सत्त्व, रज, तम) विवेचन, तसेच दैवी व आसुरी वृत्तींचे वर्णन आहे.
हे अध्याय माणसाच्या अंतःकरणाचे मानसशास्त्र सांगतात.
सतरावा व अठरावा अध्याय
श्रद्धेचे प्रकार, संन्यास, कर्म, भक्ती आणि शेवटचा मोक्ष याचे सुंदर विवेचन आहे.
अंतिम अध्यायात माऊली सांगतात —
“जो सर्वकाही ईश्वराला अर्पण करतो, तोच खऱ्या अर्थाने मुक्त होतो.”
🌿 श्रीज्ञानेश्वरीची वैशिष्ट्ये
भाषेची सहजता: ज्ञानेश्वरीची भाषा अत्यंत साधी, लोकाभिमुख आणि रसाळ आहे. प्रत्येक शब्दात भक्ती आणि ओव्यात माधुर्य आहे.
उपमा आणि रूपके: माऊलींनी अनेक सुंदर रूपके वापरली आहेत — जसे की आत्मा म्हणजे दीपाचा प्रकाश, शरीर म्हणजे बाग, आणि ईश्वर म्हणजे त्या बागेचा माळी.
भक्ती व ज्ञानाचा संगम: हा ग्रंथ भक्ती आणि ज्ञान यांचा संगम घडवतो.
तत्त्वज्ञान आणि काव्याचा समन्वय: ज्ञानेश्वरीत तत्त्वज्ञान हे काव्याच्या स्वरूपात आले आहे, त्यामुळे हा ग्रंथ वाचकाच्या हृदयाला भिडतो.
🌺 श्रीज्ञानेश्वरीचा प्रभाव
ज्ञानेश्वरीमुळे मराठी जनतेला प्रथमच वेद, उपनिषदं आणि भगवद्गीतेतील ज्ञान सहज भाषेत मिळाले.
हा ग्रंथ वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ ठरला.
ज्ञानेश्वरीच्या ओव्यांमधून उद्भवलेली भक्तीची परंपरा पुढे नामदेव, तुकाराम, एकनाथ, जनाबाई, चोखामेळा यांच्या संतवाङ्मयातून अधिक बळकट झाली.
आजही वारकऱ्यांच्या दिंडीत, हरिपाठात आणि कीर्तनांत “ज्ञानेश्वरीचा अर्थ” भक्तिभावाने सांगितला जातो.
🌞 निष्कर्ष
श्रीज्ञानेश्वरी हा केवळ ग्रंथ नाही, तर जीवन तत्त्वज्ञानाचा झरा आहे.
तो प्रत्येक माणसाला आत्मज्ञान, शांती आणि प्रेमाचा संदेश देतो.
ज्ञानेश्वर माऊलींची ओवी म्हणजे प्रेम, श्रद्धा आणि भक्तीचा दरवळ.
ती आजही लोकांच्या हृदयात प्रकाश देत राहिली आहे.
म्हणूनच म्हणतात —
“ज्ञानेश्वरी वाचावी, मनात वसवावी आणि जीवनात उतरवावी.”
महाराष्ट्रातील नामवंत किर्तनकारांचे किर्तन ऐकण्यासाठी Subscribe करा - वारकरी किर्तनकार
All rights reserved - Ⓒ Varkari Kirtankar
Contact us : [email protected]
Copyright Disclaimer Under Section 107 of the Copyright Act 1976, allowance is made for "fair use" for purposes such as criticism, comment, news reporting, teaching, scholarship, and research. Fair use is a use permitted by copyright statute that might otherwise be infringing. Non-profit, educational or personal use tips the balance in favor of fair use.
Информация по комментариям в разработке