Sinir hüceyrələri arasındakı əlaqə

Hər səhər, dünyanın hər yerində yeni hərəkətlilik başlayar. Səhər oyanan, işə gedən, məktəbə tələsən insanlar... Bəzən günün böyük hissəsini çöldə keçirənlər, ya da uzun müddət tıxacda qalanlar var. Küçədə gedərkən, ətrafımızda alver edənlər, yemək yeyənlər, qaçanlar, idman edənlər, yolu qarşı tərəfə keçən insanlar görürük. Bir sözlə, ətrafımızda çox canlı və dinamik bir həyat vardır. Hamımız yaşadığımız günün sonunda, gözümüzün qarşısından keçən hər şeyi gördüyümüzdən əmin olarıq. Halbuki, görə bilmədiyimiz çox təfərrüatlar vardır. Hətta o qədərdir ki, əslində öz bədənimizdə olanların 99%-dən xəbərimiz yoxdur.

Bir yerə toxunduğumuz zaman istiliyini, sərtliyini, səthini dərhal hiss edərik. Bu məlumat, barmaq uclarınızdan beyninizə sinir hüceyrələriniz vasitəsi ilə çatdırılar. Sinir hüceyrələri arasında mükəmməl əlaqə vardır. Gələn xəbərdarlıq elektrik enerjisi əmələ gətirər və dalğalarla sinir hüceyrəsində yayılar. Elektrik yüklü hüceyrə, özündən sonrakı sinir hüceyrəsinə, bir bayraq yarışındakı kimi kimyəvi xüsusiyyətlə bu xəbərdarlığı çatdırar və bu ötürmə, beyindəki müvafiq mərkəzə çatana qədər davam edər.

Beyində yaranan bir xəbərdarlıq, çox sürətlə əzələlərə, daxili orqanlara, ya da əlaqədar mərkəzlərə çatar və biz hərəkət edərik, danışarıq, yemək yeyərik, düşünərik. Bədənimizdə baş verən bütün əməliyyatlar, onu tor kimi əhatə edən sinir hüceyrələrinin əlaqələri əsasında qurular.

Sinir hüceyrələrinin əmələ gətirdiyi bu tor, sanki ağıllı quruluş kimi hərəkət edər. Bu tor, bir körpənin doğumdan etibarən genetik quruluşa və ətraf mühit amillərindən asılı olaraq əmələ gəlməyə və inkişaf etməyə davam edər. Sinir hüceyrələrinin sahib olduğu bu xüsusiyyətlər, insan yaddaşının qabiliyyətinin və vərdişlərinin əmələ gəlməsinə təsir edir.

Bir sinir hüceyrəsi minlərlə sinir hüceyrəsi ilə əlaqə qura bilər. Beyində təxminən 100 trilyon əlaqə var. Beləliklə əhatəli toru, kiçik bir sahəyə sığdırmaq və onun katrilyonlarla əlaqə qurmasını və bunu salisələr ərzində bacarmağını təmin etmək, əlbəttə qeyri-mümkündür. Əgər hər saniyə, sinir hüceyrələri arasındakı əlaqəni saymağa başlasaydıq, hamısını saymaq 3 milyon il davam edərdi.

Üstəlik bir sinir hüceyrəsinin on minlərlə müxtəlif sinir hüceyrəsi ilə əlaqə qura bildiyi düşünülsə, hüceyrələr arası əlaqələri hesablamaq qeyri-mümkün olduğu görülər. Bir sözlə, beynin daxilindəki əlaqələr, düşüncə həddini aşır.

Çünki yaddaşda yaranan hər an, sinir hüceyrələri arasında yeni əlaqə qurulmasına səbəb olar. Bir musiqi aləti çalmaq, xarici dildə danışmaq, ya da avtomobil sürməyi öyrənmək, beynin labirintlərini əmələ gətirən, tor quruluşunu və şəklini dəyişdirər. Öyrənilən məlumat təkrar edildikcə də, bu quruluş güclənər və sinir hüceyrələri arasındakı ötürülmə sürətlənər və asanlaşar.
Sinir hüceyrələri, öz aralarında danışdıqları kimi, başqa hüceyrələrlə də, danışarlar və bu danışıqları edə bilmək üçün xüsusi qollar uzadarlar. Bir-birlərinə heç dəymədən, təxminən 20 nanometrə qədər kiçik bir boşluq əmələ gətirəcək şəkildə bir-birlərinə yaxınlaşarlar. Saç telinin qalınlığının 75.000 nanometr olduğu düşünülsə, 20 nanometrin nə qədər kiçik bir məsafə olduğu aydın olur.

Beynin əlaqə yolları, elm adamlarının fikrinə əsasən sirli olaraq qalır. Super kompüterlər köməyi ilə və riyazi modellərlə bu əlaqələri həll etməyə çalışan elm adamları, 2009-cu ildə “connectom” layihəsini başlatdılar. Davam edən və Harvard, Minesota və Oksford kimi Universitetlərin daxil olduğu layihə ilə Altsheymer, Epilepsiya kimi xəstəliklərin müalicəsi üçün yeni üsulların tapılmağı hədəflənir.

Sinir hüceyrələrinin hər birinin sahib olduğu xüsusiyyətlər və əlaqələrindəki tarazlığa diqqət yetirilindiyində, belə bir quruluşun özbaşına, zaman ərzində təsadüflər zənciri ilə əmələ gəldiyini iddia etmək mümkün deyil. Ayrıca, 1.5 kiloluq ət parçasının bütün bu möcüzə əməliyyatları edə bilməyəcəyi də aydındır. Sinir sisteminə bu xüsusiyyətləri verən, beyni bu qədər mükəmməl yaradan, dayanmadan çalışan atomları, zülalları və molekulları xidmətimizə verən, ucaldılmağa və təriflənməyə layiq olan Allahdır.

Göylərin Rəbbi, yerin Rəbbi və aləmlərin Rəbbi olan Allaha həmd olsun! Göylərdə və yerdə böyüklük yalnız Ona məxsusdur. O, Qüdrətlidir, Müdrikdir. (Casiyə surəsi, 36-37)