ปราสาทกุฏิฤาษีโคกเมือง บ้านโคกเมือง ต.จรเข้มาก อ.ประโคนชัย จ.บุรีรัมย์

กุฏิฤๅษีบ้านโคกเมือง

กุฏิฤๅษีบ้านโคกเมือง เป็นปราสาทหินขนาดเล็ก ประเภทอโรคยาศาล หรือโรงพยาบาล ตั้งอยู่ที่บ้านโคกเมือ ตำบลจรเข้มาก อำเภอประโคนชัย จังหวัดบุรีรัมย์ สร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 15 เพื่อเป็นอโรคยาศาลสำหรับผู้ที่เดินทางมาประกอบพิธีกรรมที่ปราสาทเมืองต่ำ เนื่องจากอยู่ไม่ไกลจากปราสาทเมืองต่ำ บางคนจึงเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า กุฏิฤๅษีเมืองต่ำ ปราสาทแห่งนี้อาจได้รับการปรับปรุงอีกครั้งเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ 18 ในสมัยชัยวรมันที่ 7 เนื่องจากพบชิ้นงานสถาปัตยกรรมที่ไม่สอดคล้องกับสถาปัตยกรรมตัวอื่น ๆ

กุฎิฤาษีโคกเมืองประกอบด้วย ปรางค์ศิลาแลง ซึ่งบางตอนมีหินทรายประกอบกรอบประตูหินทราย ประตูด้านหน้าทำเป็นมุขยื่นออกมา ประตูอีก 3 ด้านเป็นประตูหลอก และบรรณาลัยหรืออาคารรูปสี่เหลี่ยมทำด้วยศิลาแลงซึ่งมีประตูสองชั้นไม่มีหน้าต่าง อยู่ภายในวงล้อมของกำแพงศิลาแลง ซึ่งมีส่วนประดับเป็นทับหลังกำแพง ทำด้วยหินรูปนาค รูปมกรคายนาค และกลีบบัวต่างๆ สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 16-17 แต่ทว่าส่วนประดับเหล่านี้ดูไม่สู้จะต่อเนื่องกับปรางค์และกำแพง จึงอาจเป็นการนำของเดิมมาประกอบอาคารที่ก่อสร้างใหม่ กุฎิแห่งนี้มีแผนผังคล้ายอโรคยศาลในพุทธศาสนามหายาน ซึ่งนิยมสร้างขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 18 อย่างไรก็ตามหากชิ้นส่วนประดับสถาปัตยกรรมเหล่านี้เป็นของที่มีมาแต่เดิม ก็อาจสันนิษฐานว่าเคยมีศาสนสถานแห่งหนึ่งสร้างขึ้นในราวพุทธศตวรรษที่ 16 ต่อมาในพุทธศตวรรษที่ 18 จึงปรับแปลงใช้เป็นอโรคยศาลในพุทธศาสนา กรมศิลปากรประกาศขึ้นทะเบียนโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 ตอนที่ 75 วันที่ 8 มีนาคม 2478 ประกาศกำหนดขอบเขตโบราณสถานในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 99 ตอนที่ 155 วันที่ 21 ตุลาคม 2545 ครอบคลุม เนื้อที่ 3 ไร่ 2 งาน 70 ตารางวา