1-ги чыыш. 2023.07.01. Кызыл хоорай, Адыг-Ээрен.
Алдыы-Дээрниң Хан-Дээрден албыс уктуг хам кижи мен. Чеди-Хамнарның канчаар укталып үнгенин авамдан дыңнаан мен, авам авазындан дыңнаан, авамның авазы кырган-авам бодунуң иезинден дыңнаан бооп турар, ам ынаар-ла мынчап чоруй барган, аас дамчыыр деп чүвевис ол шей. Ынчангаштың, Чеди-Хамнарның баштай тывылган чери Хорум-Даг деп турар. Тыва оол мурнуу чүктен борбак кара кадай эккелген, мурнуу чүк дээрге Моол бооп тур-ла ыйнаан. Ооң соонда, аймактың база бир оглу соңгу-барыын чүктен ак шырайлыг, ай-хүн херелдиг кончуг чараш кадай алган дээр, ол ынаар Шория бооп турар хевирлиг. Борбак кара уругдан оол уруг төрүттүнген, ак арынныг келин кыстан кыс уруг төрүттүнген. Ол ийи өгленип баштанырга олар 14 ажы-төлдүг болган, 14 ажы-төлүнүң чедизи хам болу берген, ынчаандыр Чеди-Хамнар деп хамнар укталган.
Ам мээң кырган-авам болза база Алдыы-Дээрден, Алдыы-Дээр Дайын-Дээр бурганның хамы бооп чораан, база мээң-биле дөмей. Ол чок боорда 1938 чыл төнчүзүнде чок болган, лама кижи-биле чижип каапкан. Боду улгаткыже чедир хамнавайн чораан, чеди оолдуг, бир кыстыг, кыс уруу мээң кырган-авам болуп турар, авамның иези. Улгады бергеш албыстай берген-дир кадай чүвең, үш чыл иштинде албыстаан. Өөнүң ээзи каггаш чоруткаш өске кадайга олуруп алган дээр. Үш чыл болганда бир улуг хам кижи көрүп каан дээр, Шанчы уундан келген хам. Ол хам: “Бо уруг көңгүс анаа, хам уруг шээй, чүге мынчап албыстап чоруур” дээш, дүңгүрүн тутсупкан дээр болгай. Дүңгүрлээн соонда угааны дедир чагар деп барган. Оон, чалаттырып, Чалбак-Хараганга мынчап чурттап чораан. Ол кырган-ачавыс дедир чедип келген дээр. Оон ам, киирбеске, кончуг дедир кадай дээр, ашаан чедир хүлээвейн, киирбейн туруп бээрге чаңгыс кыс уруу иезиниң мурнунга дис кырынга олургаш: “Ачамны хүлээп ап көр” деп дилээрге ынчан киирген дээр.
Оон, бирээ мындыг төөгү авам чугаалаан. “Чараш уруг сылданган аараан, ат болган-дыр” деп чалаан. Чеде берген. Ол черге баарга ылап-ла чаш уруг ыглаан-сыктаан, эът-кежи изээн турган. “Бо кандаай чүвел, чаш урууңарның ойнаар кызын чүге каапкан силер, эрги чуртта?” дээштиң, дүңгүрлеп эгелээн. Хараачазын кежээ улус хаапкан турда “хараачаңар ажыдыңар” дээн. Хараачазын ажыткан. Оон, адазын: “Бээр от чанынче олуруп ал, эдээң белеткеп алгаш олур” дээн. Элээн дүңгүрлүп чоруй “эдээң дос” деп алгырарга, эдээн дозарга ол эдекче бичии, пөс-биле даарап каан ойнаар-кызы дүжүп келген дээр логай, ол хараачадан. Ынчаар дүжүп келген, ынчаар ол чаш уругну эткен дээр.
1938 чыл төнчүзүнде “дүңгүрүң дужаа” деп. Ынчан ам кезек үеде ламалар апкан турган Чадаанага. Мээң кырган-ачам, авамның адазы, ам ол күдээзи, катай чораан. Кырган-ачамның аъды арай багаай, кырган-авамның аъды – аттыг халыыр аът мунган кадай дээр. Чеде бээрге ол лама: “Дүңгүрүң дужаа” дээрге, “чүү дээштиң сээ, тас ламага, дүңгүрүм дужаар кижи мен” – дыка туразы улуг кадай – дээштиң алгышкан. “Сени мен чиптер мен” дээн, ол лама чотчу-лама дээр чораан. “Көөр бис ийе, баштай сени чиптер мен” дээштиң маргышкан. Аңаа-ла алгышкаш, маргышкаш, кадай чүвең аңаа алгангаш, аңаа улааштың, деспээш чоруткан дээр, аъттангаштың сирт дээн. Кырган-ачам соондан багай аъттыг халдып кээрге Хемчикти кеже берген хараган-хураган аразында чоруп турар, “кат-ием ынаар чиигенип турар-дыр” дээштиң, аңаа даңзазын кыпсып алгаш таакпылап орган. Аъдының узун тынын белинге баглангаштың алгырган шей: “Кончуг тас лама! Ам көрүп тур мен, Бурган ораны чедер сен бе, четпес сен бе. Сүнезиниң үне берди. Хемчикти кежирбес мен дээн сен, көрдүң бе, Хемчикти кеже бердим” дээштиң хемче шураан шей ол аъды-биле катай. Ол кадай ынчаар аңаа чоруй барган.
Сөөлүнде, харын ам база Дээрде апарган, алгыжы ындыг чорду: “Кавайланган Хемчиим” дээш алганыыр. Кырган-авамны ам бо мынчап-ынчап чорааш база көөр мен, дөмей-ле көөр.
Ам чүге ол хам кижи Хемчикче шураан дээрге, бир эвес, Хемчикти эртерин эртип кээн, чурттап артып каап болур турган, а чурттап артып каар дээрге дем чотчу ламаның каргыжы бар логай, хүрүмнеп кылган чатказы бар, чижипкен. Бир эвес кырган-авамның иези Хемчикче шурап ынаар бурганнаваан чүве болза, кавайланмаан болза ол хамык чатка биске кээр турган.
Ынчангаштың, кайгал кижи, хам кижи хемге чоруурга суу арыг боор дээн. Ындыг болган чүве шээй.
Оон ам, чеди ай, сес ай хире болганда хөөкүйнүң сөөгүн тыпкаштың адагашка азар дээрге чүгле сөөк болган, ол сөөктү Чалбак-Хараганның Кызыл-Хаяның белинге орнукшуткан, дериг-дүңгүр чүү-хөө чүвезин ыңай Дүңгүрлүг-Каътче аскан чүве дээр.
Авамның кырган-авазының дугайында дыңнаан чүүлүм ол.
Бо үеде ол кырган-ававыстың угундан укталган беш хам бар бис. Эң улуу мен-дир мен, оон бичези Өлчеймаа Эртинеевна бар, оон бичези Светлана Светлововна бар, ооң соонда Дамба-Доржу Эртинеевич бар..., ол кырган-ававыстан беш хам хамнап чоруурувус ол-дур. Оон, Моңгуштар талазындан чоруткан хамнар база бар, ол Чеди-Хамнар. Ук-төөгүзүн аттыг бижип, аймак ыяжының дагылгазын кылып чоруур улус чорду.
***
https://vk.com/verhovny_shaman?w=wall...
Информация по комментариям в разработке