Скачать или смотреть સંવેદન, ધ્યાન અને પ્રત્યક્ષીકરણ (Sensation, Attention and Perception):

ચોક્કસ! સંવેદન, ધ્યાન અને પ્રત્યક્ષીકરણ એ મનોવિજ્ઞાનના પાયાના ખ્યાલો છે અને GSET (Gujarat State Eligibility Test) પરીક્ષા, ખાસ કરીને મનોવિજ્ઞાન વિષયમાં, આ વિષયો પર ઊંડી સમજણની અપેક્ષા રાખે છે. ચાલો આ ત્રણેય ખ્યાલોને વિસ્તૃત રીતે સમજીએ:
સંવેદન, ધ્યાન અને પ્રત્યક્ષીકરણ (Sensation, Attention and Perception): જીસેટ પરીક્ષાના અનુસંધાનમાં વિસ્તૃત સમજૂતી
મનોવિજ્ઞાનમાં, આપણે કેવી રીતે વિશ્વને અનુભવીએ છીએ અને સમજીએ છીએ તે પ્રક્રિયાને સંવેદન, ધ્યાન અને પ્રત્યક્ષીકરણના માધ્યમથી સમજાવવામાં આવે છે. આ ત્રણેય પ્રક્રિયાઓ એકબીજા સાથે ગાઢ રીતે જોડાયેલી છે, પરંતુ તે અલગ-અલગ તબક્કાઓ અને કાર્યો ધરાવે છે.
૧. સંવેદન (Sensation)
સંવેદન એટલે શું?
સંવેદન એ સૌથી પ્રાથમિક પ્રક્રિયા છે, જેમાં આપણી જ્ઞાનેન્દ્રિયો (આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા) બાહ્ય પર્યાવરણમાંથી મળતા ભૌતિક ઉદ્દીપકો (stimuli) ને ગ્રહણ કરે છે અને તેમને ચેતાકીય આવેગો (neural impulses) માં રૂપાંતરિત કરીને મગજ સુધી પહોંચાડે છે. આ એક શારીરિક અને જૈવિક પ્રક્રિયા છે.
જીસેટ સંદર્ભે મહત્વના મુદ્દા:
ઇન્દ્રિયો અને ગ્રાહકો (Sense Organs and Receptors):
દ્રષ્ટિ (Vision): આંખોમાં રહેલા કોષો (સળિયા અને શંકુ) પ્રકાશ ઊર્જાને ચેતાકીય આવેગોમાં રૂપાંતરિત કરે છે. (પ્રકાશ, રંગ, તેજસ્વીતા)
શ્રવણ (Audition/Hearing): કાનમાં રહેલા સંવેદક કોષો (રોમ કોષો) ધ્વનિ તરંગોને ચેતાકીય આવેગોમાં રૂપાંતરિત કરે છે. (ધ્વનિ, પિચ, તીવ્રતા)
ગંધ (Olfaction): નાકમાં રહેલા ગ્રાહકો ગંધના અણુઓને ઓળખે છે. (ગંધના પ્રકારો)
સ્વાદ (Gustation/Taste): જીભ પરના સ્વાદ કલિકાઓ (taste buds) રાસાયણિક ઉદ્દીપકોને ઓળખે છે. (ખારો, ખાટો, ગળ્યો, કડવો, ઉમામી)
સ્પર્શ (Touch/Somatosensation): ત્વચામાં રહેલા ગ્રાહકો દબાણ, પીડા, ગરમી, ઠંડી જેવી સંવેદનાઓ ગ્રહણ કરે છે.
સ્થાન અને ગતિ સંવેદના (Kinesthetic & Vestibular Senses): શરીરની સ્થિતિ, અંગોની ગતિ અને સંતુલન વિશેની માહિતી.
ઉદ્દીપક થ્રેશોલ્ડ (Stimulus Thresholds):
નિરપેક્ષ થ્રેશોલ્ડ (Absolute Threshold): કોઈ ઉદ્દીપકને ૫૦% વખત ઓળખી શકાય તેવી ન્યૂનતમ તીવ્રતા. દા.ત., અંધારા ઓરડામાં એક મીણબત્તીની જ્યોત કેટલા દૂરથી દેખાય.
ભેદ પારખવાની થ્રેશોલ્ડ (Difference Threshold / Just Noticeable Difference - JND): બે ઉદ્દીપકો વચ્ચેનો ન્યૂનતમ તફાવત જેને ૫૦% વખત ઓળખી શકાય. વેબરનો નિયમ (Weber's Law) અહીં સંબંધિત છે: \frac{\Delta I}{I} = K (જ્યાં \Delta I એ તફાવત થ્રેશોલ્ડ છે, I એ મૂળ ઉદ્દીપકની તીવ્રતા છે, અને K એ સ્થિરાંક છે).
સંવેદનિક અનુકૂલન (Sensory Adaptation): સતત ઉદ્દીપન મળવા છતાં સંવેદનાની તીવ્રતામાં ઘટાડો થવો. દા.ત., અત્તરની ગંધ શરૂઆતમાં તીવ્ર લાગે પણ પછી ટેવાઈ જવાય.
સંવેદનાનું ચેતાકીય પ્રત્યાયન (Neural Transduction): ભૌતિક ઊર્જાનું ચેતાકીય સંકેતોમાં રૂપાંતરણ.
જીસેટમાં સંવેદન સંબંધિત પ્રશ્નો:
GSET માં સંવેદન વિશે, ઇન્દ્રિયોના કાર્યો, વિવિધ થ્રેશોલ્ડ્સ, વેબરનો નિયમ, સંવેદનિક અનુકૂલન અને વિવિધ સંવેદનાઓના ચેતાકીય આધાર વિશે પ્રશ્નો પૂછાઈ શકે છે.
૨. ધ્યાન (Attention)
ધ્યાન એટલે શું?
ધ્યાન એ એક જ્ઞાનાત્મક પ્રક્રિયા છે જેમાં વ્યક્તિ પર્યાવરણમાં ઉપલબ્ધ અસંખ્ય ઉદ્દીપકોમાંથી અમુક ચોક્કસ ઉદ્દીપકો પર પોતાની જાગૃતિ કેન્દ્રિત કરે છે અને બાકીના ઉદ્દીપકોને અવગણે છે. તે પસંદગીયુક્ત (selective) પ્રક્રિયા છે.
જીસેટ સંદર્ભે મહત્વના મુદ્દા:
ધ્યાનનું સ્વરૂપ (Nature of Attention):
પસંદગીયુક્ત ધ્યાન (Selective Attention): અનેક ઉદ્દીપકોમાંથી એક ચોક્કસ ઉદ્દીપક પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું. દા.ત., ભીડમાં પણ મિત્રનો અવાજ સાંભળવો (કોકટેલ પાર્ટી ઇફેક્ટ).
વિભાજીત ધ્યાન (Divided Attention): એક જ સમયે બે કે તેથી વધુ કાર્યો પર ધ્યાન આપવું. દા.ત., ડ્રાઇવિંગ કરતી વખતે રેડિયો સાંભળવો.
સતત ધ્યાન (Sustained Attention/Vigilance): લાંબા સમય સુધી એક ચોક્કસ કાર્ય પર ધ્યાન ટકાવી રાખવું. દા.ત., સુરક્ષા ગાર્ડનું કામ.
પાળીવાળું ધ્યાન (Alternating Attention): જુદા જુદા કાર્યો વચ્ચે ધ્યાન બદલવું.
ધ્યાનના પ્રતિમાનો (Models of Attention):
ફિલ્ટર થિયરી (Filter Theory) - બ્રોડબેન્ટ (Broadbent): આ મોડેલ સૂચવે છે કે માહિતી પ્રક્રિયાના શરૂઆતના તબક્કે જ ધ્યાન એક ફિલ્ટર તરીકે કાર્ય કરે છે, જે બિન-મહત્વપૂર્ણ માહિતીને અવરોધે છે.
એટેન્યુએશન થિયરી (Attenuation Theory) - ટ્રેઇસ્મેન (Treisman): આ મોડેલ મુજબ, ફિલ્ટર માહિતીને સંપૂર્ણપણે અવરોધતું નથી, પરંતુ બિન-મહત્વપૂર્ણ માહિતીની તીવ્રતા ઘટાડે છે.
લેટ સિલેક્શન મોડેલ (Late Selection Model) - ડ્યુશ્ચ અને ડ્યુશ્ચ (Deutsch & Deutsch): આ મોડેલ સૂચવે છે કે તમામ માહિતીનું પ્રક્રિયાકરણ થાય છે, પરંતુ પસંદગી ચેતનાના સ્તરે પાછળથી થાય છે.
ધ્યાનને અસર કરતા પરિબળો (Factors Affecting Attention):
આંતરિક પરિબળો: રસ, જરૂરિયાત, પ્રેરણા, માનસિક સ્થિતિ, ભૂતકાળના અનુભવો, મનોવલણ.
બાહ્ય પરિબળો: ઉદ્દીપકની તીવ્રતા, કદ, નવીનતા, ગતિ, રંગ, પુનરાવર્તન.
જીસેટમાં ધ્યાન સંબંધિત પ્રશ્નો:
GSET માં ધ્યાનના વિવિધ પ્રકારો, તેના મોડેલો (બ્રોડબેન્ટ, ટ્રેઇસ્મેન), ધ્યાન ભંગ થવાના કારણો, અને ધ્યાન વધારવાના ઉપાયો વિશે પ્રશ્નો પૂછાઈ શકે છે.
૩. પ્રત્યક્ષીકરણ (Perception)
પ્રત્યક્ષીકરણ એટલે શું?
પ્રત્યક્ષીકરણ એ એક જ્ઞાનાત્મક પ્રક્રિયા છે જેમાં સંવેદનો (raw