යළි ගොඩනැගෙන දීඝවාපි සෑයේ ගර්භය මුදුනට | Deeghawapi Temple Ampara |

දීඝවාපිය හා තදාසන්න ප්‍රදේශය පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් ගවේෂණය කර ඇති අතර දීඝවාපිය පැරණි ජනාවාසය වර්ග කිලෝමීටර් 64 ක භූමිභාගයක විසිරී ඇති බවට සඳහන්ය. ජනාවාසයේ කේන්ද්‍රය ලෙස දීඝවාපිය සැලකේ. ආරක්ෂිත ස්මාරක 35 ක් පමණ මෙම භූමිය පුරා ව්‍යාප්තව ඇත. අනුරාධපුර මුල් අවදියෙ ඉතිහාසය දක්වා දිවෙන දීඝවාපිය ස්තූපයෙ වර්තමානය වන විට උපරිභාගය දක්නට නොලැබේ. එහි උපකල්පනය කර ඇති උස මීටර් 112 ක් වුවද දැනට විද්‍යාමාන වන ස්තූපයේ උස මීටර් 22.41 කි.
දීඝවාදි දාගැබ ක්‍රි.පූ. 137 -119 ත් අතර කාලවකවානුවේ දී ඉදිවෙන්නට ඇතැයි යන්න ද දාගැබ නිර්මාණයෙන් අවුරුදු 200 කට පමණ පසු වාහල්කඩ ඉදිකරන්නට ඇති බවට ද සාධක පවතී. දකුණු වාහල්කඩ පිහිටි ස්ථානයේ සලපතල මළුවේ ඇති සෙල්ලිපියක් අනුව තහවුරු වන්නේ එම සලපතල මළුව ක්‍රි.ව.2 වන සියවසේ දී නිර්මාණය කර ඇති බවයි.
පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුව විසින් 1964 වර්ෂයේ සිදුකරන ලද කැණීමේ දී ස්තූපයේ ඊසාන දෙස පිළිමගෙයක තිබී කාසි කිහිපයක් ලැබී ඇත. එමෙන්ම මෙම දාගැබ වටා ප්‍රාකාර බැමි දෙකක් තිබුණු බවත් ඒවා ඇතුළු බැම්ම සහ පිට බැම්ම ලෙසින් හඳුනාගෙන ඇති අතර මෙම ප්‍රාකාරවලින් ඇතුළු මාලකයට ප්‍රවේශ වීමට පුළුල් දොරටු තිබූ බව සඳහන්ය. එම අවස්ථාව වන විට පස් වලින් වැසී තිබුණු බැවින් දාගැබේ ස්වරූපය හඳුනා ගැනීම දුෂ්කර වී ඇත. හමු වූ නටබුන් අනුව එම වාහල්කඩ ඉතා කලාත්මක වූ බව දැක්වේ.
ස්තූපය පිහිටි භූමිය අවට පුරාවිද්‍යාත්මක සාධක බහුල ලෙස හඳුනාගත හැකිය. ගොඩනැගිලි වලට සම්බන්ධ වූ ගල් කණු හා පාදම් කොටස් ද පිළිම ගෙවල්වල නටබුන් ද අඩි හතර හමාරක් පමණ උසැති කවන්ධ හිටි පිළිමයක් සහ කුඩා ඔත් පිළිමයක් සොයා ගැනුණි. පසුව සිදුකළ කැණිම් වලදී ඉතා පැරණි බෝධිඝරයක, ආවාස ගෙයක මෙන්ම ආරෝග්‍ය ශාලාවක නටබුන්ද හමු වී ඇත.
එමෙන්ම 1986 දී ස්තූපයේ බටහිර වාහල්කඩෙහි සිදුකළ කැණීමේ දී රන් කරඩු 3 ක් සොයාගැනීමට හැකිවිය. එම කරඩු වලින් විශාලම කරඩුවේ කාල නිර්ණය කළ අතර එය ක්‍රි.ව. 164 -192 දක්වා කාලයට අයත් බව තහවුරු විය. එම කාලවකවානුවේදි රාජ්‍ය පාලනය සිදුකරනු ලැබූයේ කණිට්ඨතිස්ස රජුය. විශේෂිත ශෛලමය කරඩුවක් තුළ මෙම රන් කරඩු 3 තැන්පත් කර තිබී ඇති අතර ස්තූපයක ස්වරූපයට හැඩ ගන්වා තුනී රන් තහඩු උපයෝගී කොටගෙන මෙම රන් කරඩු නිමවා ඇත. එම අවස්ථාවේදී ද රන්පත් ඉරුවක ලියන ලද බ්‍රහ්මී අක්ෂර සහිත ලිපියක් හමු විය. එය ක්‍රි.ව. 2 වන සියවසට අයත් යැයි සඳහන්ය.
1986 දි සොයාගත් ලිපිය
'නක මහරජ පුත මලිතිස රජහ සොවණ තුබෙ'
2020 දි සොයාගත් රන් සන්නසෙහි ලිපිය
'සිධ මහනකරජහ පුත මළිතිස රජහ සොවණ තුබේ'
එය සිංහල බසට නැගූ විට
'යහපතක් වේවා! මහානාග (මහල්ලක නාග) රජුගේ පුත් මළතිස (කණිට්ඨතිස්ස) රජුගේ රන් කරඩුව'
ඒ අනුව 2020 නොවැම්බර් මසදි සොයා ගත් රන් කරඩු තුළ තැන්පත් කළ රන් පතෙහි ද සඳහන් වූයේ ඉහත සඳහන් ලිපියෙ අන්තර්ගතයයි. පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තමේන්තුවේ අභිලේඛන සහ නාණක විද්‍යා අංශයේ අධ්‍යක්ෂ නාමල් කොඩිතුවක්කු එම රන් සන්නස කියවා, එහි භාෂාව පුරාණ සිංහල බවත් අක්ෂර අපර බ්‍රාහ්මී බවත් ප්‍රකාශ කළේය.

මේ අනුව පැහැදිලි වන්නේ කණිට්ඨතිස්ස රජු විසින් මෙම මහා ස්තූපය යථාවත් කළ බවය. දකුණු වාහල්කඩ ආසන්නයෙ තැන්පත් කර තිබූ ශෛලමය කරඩුව මෙම කාලවකවානුට අයත් යැයි විශ්වාස කෙරේ. වාහල්කඩ මැද කොටසේ කුටීරයක් තනා ඒ මත ගල් පුවරුවක් තබා තැන්පත් කර තිබූ ශෛලමය කරඩුව අඟල් 18 ක් පමණ උසින් යුක්තය. එම කරඩුව ආසන්නයේම පොල් තෙල් පහනක් දල්වා තිබෙන්නට ඇතැයි යන්න සාධක ලැබෙන අතර ඒ අසලම පැරණි පහනක්, මුද්දක්, පබළු ඇට කිහිපයක් හා මැණික් යැයි විශ්වාස කළ හැකි පාෂාණ කිහිපයක් ද සොයා ගන්නා ලදී.
මෑතකදි සිදුකළ එම කැණීමෙන් රනින් කළ කරඩු 4 ක් හා රන්පතක ලියූ සන්නසක් ඉහත ශෛලමය කරඩුව තුළ තැන්පත් කර තිබුණි. එම කරඩු අතරින් නෙළුම් මල සහ සිරිපතුල් ලාංඡනය සටහන් කොට තිබූ කරඩු දෙකක් විය. එමෙන්ම පළිඟු වලින් නිර්මාණය කරන ලද කරඩුවක් ද මේ අතර තිබී හමුවිය.
පුරාවිද්‍යා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් මහාචාර්ය සෙනරත් දිසානායක පවසන්නේ චෛත්‍ය කැණීමේ දී ප්‍රමාණ දෙකක ගඩොල් හමු වූ බවත් දාගැබ අසල ගරා වැටුණු විශාල ගඩොල් ගොඩක් තිබුණු බවත්ය. එසේම මහාචාර්යතුමා ප්‍රකාශ කරනුයේ 1840 දි පමණ මඩකලපුවේ එවකට කටයුතු කළ දිසාපති ඔවුන්ගේ විවිධ ඉදිකිරීම් සඳහා දාගැබේ ගර්භයේ ගඩොල් කොල්ල කා ඇති බවය. එම හේතුව නිසා ගර්භයේ වළක් සෑදෙන්නට විය. එම වළ පැවති තැන එක එල්ලේම මෙම ශෛලමය කරඩුව හමු වී ඇත. මෙම වළ හේතුවෙන් දාගැබේ ව්‍යුහයට යම් හානියක් සිදු වූ බැවින් ගර්භයේ විශාල කොටසක් කඩාගෙන මළුවට වැටී තිබුණි. එම කොටසේ මෙම ධාතුන්වහන්සේලා තැන්පත් කර තිබූ කරඩුව තිබූණු බවත් එය ධාතු ගර්භයේ තිබු කරඩුවක් මිස වාහල්කඩින් හමු වූ එකක් නොවන බව අධ්‍යක්ෂ ජනරාල්ගේ අදහසයි. ඒ අනුව වැඩි දුරටත් ප්‍රකාශ කළේ වාහල්කඩත් කරඩුවත් අතර කිසි සම්බන්ධතාවයක් නොමැති බවය. එමෙන්ම මෙම කරඩුවල නෙළුම් මල හා ශ්‍රී පාද ලකුණු වලින් බුදුන් වහන්සේ සංකේතවත් කරන බැවින් නිසැකවම මෙම ධාතුන් සර්වඥ ධාතුන්වහන්සේලා විය හැකිය යන්න මහාචාර්ය සෙනරත් දිසානායකගේ මතයයි.
ධාතුන්වහන්සේලා දැනට කච්චේරි භූමියේ සුරක්ෂිතව තැන්පත්කොට ඇති අතර ඉදිරියේ දී සන්නස සහ එක් ධාතුන් සහිත කරඩුවක් මහජනයා වෙනුවෙන් තබාගෙන ඉතිරි ධාතුන් දීඝවාපිය දාගැබ පිළිසකර කොට නැවත තැන්පත් කිරීමට කටයුතු කරන බව පුරාවිද්‍යා අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් විසින් ප්‍රකාශ කරනු ලැබීය.