Tháp Dương Long, kiệt tác kiến trúc Champa, đẹp và lớn nhất còn tồn tại ở Vietnam - Bình Định

Tháp Dương Long, một cụm công trình kiến trúc nghệ thuật Champa còn lại khá nguyên vẹn trên dải đất miền Trung, là minh chứng rõ nét cho sự tinh xảo và phong phú của nền văn hóa Champa. Đây là cụm tháp gạch cao nhất Đông Nam Á còn tồn tại, với tháp giữa cao 39m và hai tháp bên cạnh cao lần lượt 32 và 33m. Vào ngày 23 tháng 12 năm 2015, cụm tháp này đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt. Các nhà nghiên cứu người Pháp từng gọi cụm tháp này là Tour’d Ivoire (tháp Ngà), và dân địa phương trước đây gọi là tháp Bình An hay An Chánh. Tuy nhiên, Dương Long là tên gọi phổ biến và thống nhất hiện nay.

Tháp Dương Long, cùng với hầu hết các tháp Chăm ở Bình Định, chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ kiến trúc Khmer. Hình dáng, cấu trúc và nhiều họa tiết trang trí kiến trúc của tháp Dương Long phản ánh rõ nét sự ảnh hưởng này, đặc biệt là việc đưa đền tháp lên đồi cao theo kiểu đền-núi đặc trưng của Khmer và việc sử dụng nhiều vật liệu đá trong kiến trúc. Căn cứ vào vật liệu, đường nét kiến trúc và điêu khắc, các nhà nghiên cứu đã xác định niên đại của khu tháp Dương Long vào khoảng thế kỷ XII – XIII.

Cả ba ngôi tháp Dương Long có hình dáng gần giống nhau và cùng nằm thẳng hàng theo trục bắc – nam, cửa chính quay về hướng đông. Sự khác biệt giữa các tháp thể hiện qua trang trí điêu khắc, từng nhát đục tài hoa của người thợ Chăm xưa.

Ngôi tháp phía bắc của cụm tháp Dương Long, cao khoảng 32m, là ngôi tháp bị hủy hoại nặng nề nhất do tác động của thời gian và con người. Thân tháp bị đục khoét sâu vào trong và đã được gia cố lại từ những năm 1980. Mặc dù bị hư hại nhiều, nhưng tháp này vẫn còn giữ được mảng cửa giả ở phía nam với những họa tiết hoa văn điêu khắc tinh xảo trên đá. Những gì còn lại cho thấy một khối lượng đá đồ sộ đã được sử dụng với những đề tài điêu khắc phong phú, thể hiện sự khéo léo và tinh tế của những nghệ nhân Chăm xưa. Điều đặc biệt là phần đai ốp chân đế dưới cửa giả này vẫn còn nguyên vẹn các khối đá, tạo nên hình ảnh một cửa giả gần như còn nguyên vẹn từ chân đế đến vòm cửa bên trên, trừ phần đỉnh vòm đã mất.

Ngôi tháp giữa cao khoảng 39m, là ngôi tháp gạch cao nhất Đông Nam Á hiện nay. Tháp giữa nổi bật với gần như tất cả các chủ đề điêu khắc trang trí đều được tạc trên đá, từ chân tường, diềm mái, cửa giả đến cửa ra vào. Đai đá được trau chuốt tỉ mỉ với đề tài chủ đạo là cánh sen ngửa và úp, đặc biệt là hình bầu vú phụ nữ căng tròn, biểu tượng của nữ thần Uroja. Kỹ thuật điêu khắc của người Chăm xưa đạt trình độ rất cao, điêu luyện, hòa trộn giữa kỹ thuật điêu khắc đá Champa truyền thống và kỹ thuật điêu khắc Khmer. Đáng chú ý là một số hoa văn trang trí trên các tầng đai ốp còn trong tình trạng làm dở dang, cho thấy công đoạn chạm khắc được thực hiện sau khi các đai đá được lắp ráp cố định vào vị trí.

Ngôi tháp phía nam cao khoảng 33m, có kích thước tương đương với tháp phía bắc. Diềm mái của ngôi tháp này cũng được trang trí bằng đá sa thạch chạy quanh bốn mặt tháp, với hình Gajashimha (đầu voi mình sư tử) và những chấm tròn nổi kết dải. Hiện còn khung cửa chính bằng đá sa thạch, cửa giả phía bắc gồm ba thân ghép bằng các khối đá lớn vững chắc. Hệ thống đá ốp chân đế của tháp Nam trang trí khá đơn giản, chủ yếu đi vào mảng khối. Đặc biệt, tại các góc chân đế, chim thần Garuda được tạc trong tư thế đứng ngực ưỡn ra phía trước, mắt mở to, má phính, hai tay giơ thẳng lên như đang nâng bổng cả ngôi tháp bên trên.

Kết quả khai quật khảo cổ năm 2008 đã phát lộ nền móng của hai kiến trúc ở phía tây cụm tháp. Các kiến trúc này là kiến trúc mở, lộ thiên, độ cao tường thấp, cùng truyền thống với kiến trúc Champa, với kỹ thuật gia cố móng bằng đá ong. Hai kiến trúc này thuộc về một tổng thể chung của Dương Long và có khả năng được xây dựng trước cụm ba tháp chính. Dấu tích kiến trúc cho thấy sự hiện diện của tín ngưỡng Linga-Yoni trong tín ngưỡng của người Chăm, với thần Shiva là trung tâm.

Trong cấu trúc quần thể của tháp Chăm, những khu tháp có ba tháp song song thông thường thờ ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo: Brahma, Vishnu và Shiva. Tại tháp Dương Long, các hiện vật điêu khắc đá phát hiện cho thấy sự hiện diện của thần Brahma và chim thần Garuda, vật cưỡi của thần Vishnu. Điều này củng cố giả thuyết rằng khu tháp Dương Long là khu đền thờ Ấn Độ giáo, thờ ba vị thần tối cao: Brahma, Vishnu và Shiva.

Cụm tháp Dương Long là biểu tượng kiến trúc và văn hóa của người Chăm, là một di sản vô giá của nền văn hóa Việt Nam, góp phần làm phong phú thêm kho tàng di sản văn hóa thế giới.