Әні, сөзі : Қапез Байғабылұлы
Алаш қонған ақбоз үй бос қалды ма,
Жетім-жесір қасында дос қалды ма.
Өкінбейін десем де, өзегім бар,
Өтіп кетті дүние қас-қағымда.
Әзәзілге сендің бе,
Айтқанына көндің бе,
Халқым деген Қапезді
Жау деп ұстап бердің бе?!
Итжеккенге айдаған,
Кер заманның әлегі.
Бұлбұл құстай сайраған,
Бұл Қапездің әні еді
Қалып барады артымда балапаным,
Аямасын ағайын алақанын.
Кебін емес кебінек киіп барамын,
Қош есен бол Ақтоғай Алатауым!
Әзәзілге сендің бе,
Айтқанына көндің бе,
Халқым деген Қапезді
Жау деп ұстап бердің бе?!
Итжеккенге айдаған,
Кер заманның әлегі.
Бұлбұл құстай сайраған,
Бұл Қапездің әні еді
"Жас Алаштың" музыкалық қосымшасы.
21 маусым 2016
Итжеккенге айдаған кім? Қайраткердің көп еңбегі көмулі жатыр
Қапез Байғабылұлы – 120
Биыл Қапез Байғабылұлының туғанына 120 жыл толды. 1896 жылы Ақтоғайда туып Ыстамбұлда білім алып, ағартушылық жолда қазақтың сауатын ашқан қайраткердің айтылмай, жазылмай, зерттелмей жатқан мұрасы әлі де көп. Дала қона жүріп елге пана болған Қапез 1937 жылы «халық жауы» атанып айдалып, 1939 жылы 45 жасында Коми АКСР-нің Ухта қаласында атылды. «Айхай», «Дүние-ай», «Үш Меркі», «Қапездің қоштасуы» сынды әндерді тудырған жүректің ақтық демі Ухтада үзілді.
«Қапездің қоштасуы» әнінде «Итжеккенге айдаған Керзаманның әлегі, Бұлбұл құстай сайраған, Бұл Қапездің әні еді» дегендегі «керзаман» сөзінің кейін телінгені рас па? Қапез Байғабылұлы мұрасын зерттеушілер «Итжеккенге айдаған, Азизовтың әлегі» дейді. Қапез қапа болған Азизов деген кім? Осы сауалдарды Қапез Байғабылұлы мұрасын зерттеуші, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті журналистика факультетінің деканы Сағатбек Медеубекұлына қойдық.
Қапез туралы айтқанда 1931-33 жылдардағы аштық, 1937 жылғы репрессия бірден еске түседі. Қапездің аштыққа байланысты істеген сауабы орасан. Аштық кезінде Қарағанды, Семей өңірінен ауып, арып-ашып келген адамдардың басын қосып, «Облатком» деген ауыл құрып, ашқа тамақ тауып берді. Осы еңбегіне СССР Жоғарғы кеңесінің құрмет грамотасы берілді.
«Айхай» деген әнінде Қапез өзінің көзімен көрген қасіретті, қазақтың басына төнген нәубетті айна-қатесіз суреттейді. Енді «Қапездің қоштасуы» әніндегі Азизов дегенге келсек. Ол – Кеген өңірінде НКВД-ны басқарған ұлты ұйғыр адам. Бір түнде 300 адамды «халық жауы» деп айдатып жіберген. Кейін өзі де «халық жауы» атанып атылып кеткен. Қапездің үстінен бір емес, бірнеше мәрте домалақ арыз ұйымдастырып, ақырында итжеккенге айдатып жіберген. Әнші Рамазан Стамғазиев «Қапездің қоштасуына» бейнебаян түсірмек болғанда бәріміз ақылдастық. Сосын ұлтараздығын қоздатқандай болмайық деп ән мәтінінен Азизовты алып тастап, керзаман сөзін қолдандық. Керзаман болсын деп айтқан – сыншы Тұрсынжан Шапай. Бәріміз осыған тоқтадық.
Қапездің еңбек кітапшасын көрсеңіз, барған жерінде мектеп ашып, ағартушылық салада өлшеусіз еңбек атқарғанын аңғарасыз. Қапез бозбала шағында Сауытақын, Шәршікен сынды өзі құралпы төрт баламен бірге Түркияның Ыстамбұл қаласында діни оқу оқып қайтады. Оқуға кеткен бес баланың ішінде Қапез молдалықтан гөрі білім беру, ағарту саласына бет бұрып қазақтың көзін ашуға күшін салады. Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов осы өңірге келгенде Қапездің үйіне тоқтап, әңгіме-дүкен құрған.
Кезінде «Қайта оралған Қарқара жырлары мен саздары» деген тақырыпта халық университетінде лекция-концерт өткіздік. Сонда ұстазым Рахманқұл Бердібаев халық ақындарының шығармашылығы туралы сөз етіп былай деп еді. «Осыншама мол мұра неліктен ғылыми айналымға түспеді, зерттелмеді? Оның басты себебі шекаралық аймақ болғандығында. Партияның қағазға түсіп, қатталмағанымен, ауызша нұсқауы болған. Партиялық нұсқаудың кесірінен тарихы да, әдебиеті де, фольклоры де жете зерттелген жоқ». Рахманқұл Бердібаев айтқандай расында да солай болған.
Биыл Қапездің 120 жылдығы. Қайраткердің мерейтойы екен деп не ауданыңыз, не облысыңыз жақ ашпайды. Мың да бір шүкір, кезінде экспедиция ұйымдастырып Қапездің жары Жібек апамыздан, шәкірті, жыршы Нұрақын Қасымбекұлынан, Қанаділ ақсақалдан, Мүсілім Шәкіров деген атамыздан әндерін жазып алдық. Сол әндерінің арқасында Қапездің әншілік, сазгерлік қыры танылды.
Заманында халық композиторларының әндері өзге біреуге телініп, болмаса халық әні деп таралды. Қапез Байғабылұлының бірде-бір әні өзгеге өңгерілген жоқ. Өйткені әндерінің мәтінін майыстыра алмайсың. Қапездің әндерін тыңдасаң, аштық, қуғын-сүргін, қазақтың басынан кешкен нәубет көз алдыңа келеді. Қапездің әндерінің өзгеге телінбейтінінің тағы бір себебі әндерінің құрылысы өзгеше.
Қапез Байғабылұлы туралы зерттелмей жатқан, айтылмаған ақиқат әлі көп. Оның әншілік, сазгерлік еңбегін ел біледі. Ал сөз басында айтқанымдай, Ыстамбұлдан оқып келген соң да білім жетілдіріп, халықтың көзін ашу жолындағы еңбегі көміліп жатыр. «Халық жауы» атанып айдалып кеткені Қапездің өмірінің түбегейлі зерттелуіне орасан кедергі келтірді.
Жазып алған Қ.Жәнібек.
Информация по комментариям в разработке