Tìm hiểu về hồ Dầu Tiếng: Lịch sử văn hóa và vẻ đẹp thiên nhiên đang chờ khám phá

Hồ Dầu Tiếng nằm ở thượng nguồn sông Sài Gòn, trải rộng trên địa phận 3 tỉnh Tây Ninh, Bình Dương và Bình Phước, có dung tích chứa hơn 1,58 tỉ m3 nước, với diện tích mặt nước 270 km2, diện tích lưu vực là 2.700 km2, được xem là hồ thủy lợi nhân tạo lớn nhất Đông Nam Á. Công trình có quy mô tầm cỡ khu vực này ghi nhiều kỷ lục và xoay quanh lịch sử hình thành của nó là nhiều điều thú vị ít người biết đến.

Công trình đầu tiên xài đô la Mỹ:

Vào năm 1976, thời điểm miền Nam còn xơ xác sau ngày thống nhất, Phó Thủ tướng Chính phủ Phạm Hùng đã chủ trì cuộc họp với lãnh đạo các tỉnh phía Nam để quán triệt tư tưởng “Thủy lợi là biện pháp hàng đầu để phục hưng đất nước” và phát động phong trào “Toàn dân toàn quân ra quân làm thủy lợi”. Tại hội nghị này, ba công trình ở miền Đông Nam bộ được phép “vừa khảo sát thiết kế vừa thi công” là Dầu Tiếng, Trị An và Cây Chanh.

Một năm sau đó, trong hoàn cảnh vô cùng khó khăn thiếu thốn, các công việc đầu tiên đã được tiến hành. Đầu năm 1977, đoàn công tác của Bộ Thủy lợi lúc bấy giờ được thành lập, hàng trăm kỹ sư, công nhân được điều vào Tây Ninh. Việc đào kênh, các tuyến đập phụ cũng được tiến hành với số lượng dân công, bộ đội lên đến hàng vạn người. Bảy cán bộ đã vĩnh viễn nằm lại bên lòng hồ vì dẫm phải mìn do chiến tranh để lại.

Ngày 29/4/1981, tại ấp Thuận Bình (xã Truông Mít, huyện Dương Minh Châu, Tây Ninh) cố Phó Thủ tướng Huỳnh Tấn Phát đã động thổ khởi công xây dựng hồ Dầu Tiếng. Sau buổi lễ tràn ngập khí thế háo hức, với ý chí quyết tâm, hàng trăm ngàn người đã được huy động để thực hiện các hạng mục để cho ra đời hồ thủy lợi nhân tạo lớn nhất Việt Nam và Đông Nam Á sau này.

Truông Mít thời điểm đó được xem là xã nghèo đói nhất của tỉnh Tây Ninh, nguyên nhân là bởi tình trạng khô hạn, thiếu nước sản xuất. Một năm ở đây có đến sáu tháng mùa khô, đất đai không có nước trở khô cứng, không thể canh tác nông nghiệp. Vì vậy, khi công trình hồ Dầu Tiếng được triển khai, đông đảo người dân địa phương ai cũng phấn khởi, lòng tràn đầy hi vọng về một ngày mai quê hương có nước.

Hưởng ứng lời kêu gọi đóng góp công sức tham gia xây dựng công trình, người dân địa phương nhường nương rẫy, di dời nhà đến vùng đất mới, dành chỗ cho vùng tích nước. Năm 1982, hàng ngàn hộ dân của xã Lộc Ninh, huyện Dương Minh Châu đồng lòng hiến đất đai nương rẫy, để lòng hồ có diện tích tích nước đến 270 km2 như bây giờ.

Để xây dựng một công trình vĩ đại như vậy còn phải có khối lượng lớn trang thiết bị, phương tiện, máy móc và nguyên vật liệu. Vậy tiền ở đâu để đầu tư xây dựng khi đất nước còn muôn vàn khó khăn?. Câu trả lời là nguồn vốn khổng lồ ấy có từ khoản vay ưu đãi hơn 100 triệu USD của Ngân hàng Thế giới. Đó cũng được cho là lần đầu tiên Nhà nước ta vay được tiền của Ngân hàng Thế giới, hồ Dầu Tiếng là công trình đầu tiên của cả nước xài đô la Mỹ.

Mặc dù để thực hiện công trình, cả hệ thống chính trị đã phải vào cuộc, từ Bộ Chính trị đến các lãnh đạo cấp cao nhất, trong đó Thủ tướng Chính phủ lúc bấy giờ trực tiếp đàm phán với Ngân hàng Thế giới. Nhưng kết quả đạt được không khỏi khiến nhiều người bất ngờ, bởi ở những năm đầu sau giải phóng, đất nước còn trong tình trạng bị cấm vận, trong khi chủ tịch Ngân hàng Thế giới lúc đó là ông Robert Strange McNamara (1916 –2009). Trước đó, ông là Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ và được coi như “kiến trúc sư trưởng” của chiến tranh Việt Nam.

Ngay từ những ngày đầu tiên khi được thai nghén và thực hiện các công đoạn bước đầu trên thực địa, dự án công trình hồ Dầu Tiếng đối mặt với câu hỏi liệu dự án có thể thành công?. Thậm chí sau ngày cố Phó Thủ tướng Huỳnh Tấn Phát chính thức khởi công, nhiều người còn không tin là công trình thủy lợi này sẽ mang lại hiệu quả.

Trong lãnh đạo tỉnh Tây Ninh lúc bấy giờ, có người không tin là chúng ta có thể chặn được sông Sài Gòn để tích nước, dự án cũng không thể có được nước như mục đích đề ra. Nguyên nhân là bởi vùng đất này nổi tiếng khắc nghiệt với cái nắng như thiêu như đốt. Tây Ninh trước đó chỉ có một vài công trình thủy lợi nhưng quy mô khá nhỏ.

Lúc bấy giờ, công trình vấp phải sự phản đối quyết liệt của Bí thư tỉnh ủy Tây Ninh. Theo yêu cầu của Bí thư, tất cả các cơ quan tỉnh Tây Ninh, kể cả chủ tịch tỉnh, không được tiếp khách Bộ Thủy Lợi, không được bàn về Dầu Tiếng. Ngay cả Bộ trưởng Bộ Thủy Lợi Nguyễn Thanh Bình còn bị tố lên Ban bí thư đề nghị xem xét lại nhân thân.

Ông Đặng Văn Thượng, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND tỉnh Tây Ninh lúc bấy giờ, kể lại sự. Ngày đó, người dân Tây Ninh sống khốn khổ trên vùng đất khô cằn khắc nghiệt, khi biết Trung ương sẽ đầu tư dự án thủy lợi quy mô lớn ai ai cũng mừng. Nhưng ở địa phương cũng có nhiều ý kiến trái chiều, lãnh đạo tỉnh không đồng ý việc Tây Ninh tốn 2/3 đất mà hồ lại mang tên Dầu Tiếng thuộc huyện Sông Bé, tỉnh Bình Dương.