Скачать или смотреть માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાન (Humanistic Psychology): જીસેટ પરીક્ષા સંદર્ભે સવિસ્તાર સમજૂતી

માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાન (Humanistic Psychology): જીસેટ પરીક્ષા સંદર્ભે સવિસ્તાર સમજૂતી
જીસેટ મનોવિજ્ઞાન પેપર 2 માટે, મનોવિજ્ઞાનના વિવિધ સંપ્રદાયોની સમજ ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાન (Humanistic Psychology) એ 20મી સદીના મધ્યમાં ઉભરી આવેલો એક વિશિષ્ટ અને પ્રભાવશાળી સંપ્રદાય છે. તેને "ત્રીજા બળ" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, કારણ કે તે તે સમયના પ્રભાવી બે સંપ્રદાયો - વર્તનવાદ (Behaviorism) અને મનોવિશ્લેષણવાદ (Psychoanalysis) - ના મર્યાદિત દ્રષ્ટિકોણના પ્રતિભાવરૂપે વિકસ્યો હતો.
ઐતિહાસિક સંદર્ભ અને ઉદ્ભવ
માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાન 1950 અને 1960 ના દાયકામાં અમેરિકામાં વિકસ્યું.
વર્તનવાદની મર્યાદાઓ: વર્તનવાદે માનવીય વર્તનને ફક્ત ઉત્તેજના-પ્રતિભાવ સંબંધો અને શીખવાના યાંત્રિક સિદ્ધાંતોમાં ઘટાડી દીધું હતું. તેણે માનવીય લાગણીઓ, વિચારો, સ્વતંત્ર ઇચ્છા અને આંતરિક અનુભવોને અવગણ્યા.
મનોવિશ્લેષણવાદની મર્યાદાઓ: મનોવિશ્લેષણવાદે માનવીય વર્તનને અચેતન આવેગો, સંઘર્ષો અને બાળપણના આઘાતો દ્વારા નિર્ધારિત કર્યું હતું. તેણે માનવ સ્વભાવને નકારાત્મક, રોગલક્ષી અને નિશ્ચયવાદી રીતે જોયો.
માનવતાવાદી મનોવૈજ્ઞાનિકોને લાગ્યું કે આ બંને સંપ્રદાયો માનવીય અનુભવની સમૃદ્ધિ અને જટિલતાને સંપૂર્ણપણે સમજવામાં નિષ્ફળ રહ્યા છે. તેઓ માનવીય સ્વભાવના સકારાત્મક પાસાઓ, સંભવિતતાઓ અને અનન્યતા પર ભાર મૂકવા માંગતા હતા.
આ સંપ્રદાયના મુખ્ય પ્રણેતાઓ છે:
અબ્રાહમ માસ્લો (Abraham Maslow) (1908-1970): જેઓ તેમના "જરૂરિયાતોના શ્રેણીબદ્ધ સિદ્ધાંત (Hierarchy of Needs)" અને "સ્વ-વાસ્તવીકરણ (Self-Actualization)" ના ખ્યાલ માટે જાણીતા છે.
કાર્લ રોજર્સ (Carl Rogers) (1902-1987): જેમણે "ક્લાયન્ટ-કેન્દ્રિત ઉપચાર (Client-Centered Therapy)" વિકસાવ્યો અને "બિનશરતી સકારાત્મક આદર (Unconditional Positive Regard)" ના મહત્ત્વ પર ભાર મૂક્યો.
અન્ય મહત્ત્વના યોગદાન આપનારાઓમાં ગોર્ડન ઓલપોર્ટ (Gordon Allport), રોલો મે (Rollo May) અને વિક્ટર ફ્રેન્કલ (Viktor Frankl) નો સમાવેશ થાય છે.
માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાનના મુખ્ય વિચારો (Key Ideas of Humanistic Psychology)
માનવતાવાદી દ્રષ્ટિકોણ માનવીય સ્વભાવ, પ્રેરણા અને વિકાસ વિશે કેટલાક મુખ્ય ધારણાઓ ધરાવે છે:
સ્વતંત્ર ઇચ્છા અને પસંદગી (Free Will and Choice): માનવતાવાદીઓ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે મનુષ્યો પોતાની પસંદગીઓ કરવા અને પોતાના ભાગ્યને આકાર આપવા માટે સ્વતંત્ર ઇચ્છા (Free Will) ધરાવે છે. તેઓ વર્તનવાદના નિશ્ચયવાદ (Determinism) અને મનોવિશ્લેષણવાદના અચેતન દબાણોના ખ્યાલનો વિરોધ કરે છે.
સ્વ-વાસ્તવીકરણની વૃત્તિ (Tendency Towards Self-Actualization): આ સંપ્રદાયનો કેન્દ્રીય ખ્યાલ છે. માસ્લો અને રોજર્સ બંને માનતા હતા કે દરેક વ્યક્તિમાં પોતાની સંપૂર્ણ ક્ષમતા સુધી પહોંચવાની, પોતાની પ્રતિભાઓ વિકસાવવાની અને શ્રેષ્ઠ બનવાની જન્મજાત વૃત્તિ હોય છે. આને સ્વ-વાસ્તવીકરણ કહેવાય છે.
વ્યક્તિલક્ષી અનુભવનું મહત્ત્વ (Importance of Subjective Experience): માનવતાવાદીઓ વ્યક્તિના આંતરિક, વ્યક્તિલક્ષી અનુભવ (Subjective Experience), લાગણીઓ, ધારણાઓ અને સ્વ-ખ્યાલ (Self-Concept) ને સર્વોચ્ચ મહત્ત્વ આપે છે. તેમના મતે, વ્યક્તિના આંતરિક વિશ્વને સમજ્યા વિના તેના વર્તનને સમજી શકાતું નથી.
સમગ્રતા અને અનન્યતા (Wholeness and Uniqueness): તેઓ વ્યક્તિને તેના ભાગોમાં વિભાજીત કરવાને બદલે એક સંપૂર્ણ (Holistic) અને અનન્ય (Unique) અસ્તિત્વ તરીકે જુએ છે. દરેક વ્યક્તિનો અનુભવ અને તેની સંભવિતતા વિશિષ્ટ હોય છે.
સકારાત્મક માનવ સ્વભાવ (Positive Human Nature): વર્તનવાદ અને મનોવિશ્લેષણવાદના નકારાત્મક અથવા તટસ્થ દ્રષ્ટિકોણથી વિપરીત, માનવતાવાદીઓ માને છે કે માનવ સ્વભાવ મૂળભૂત રીતે સારો અને સકારાત્મક છે. સમસ્યાઓ ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે બાહ્ય અવરોધો અથવા નકારાત્મક વાતાવરણ વ્યક્તિની વૃદ્ધિની સંભાવનાને દબાવી દે છે.
જીવનમાં અર્થ અને હેતુ (Meaning and Purpose in Life): માનવતાવાદીઓ જીવનમાં અર્થ શોધવા, મૂલ્યો નક્કી કરવા અને હેતુપૂર્ણ જીવન જીવવાના માનવીય પ્રયાસો પર ભાર મૂકે છે.
માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાનની પદ્ધતિઓ (Methods of Humanistic Psychology)
માનવતાવાદી મનોવિજ્ઞાન વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગશાળા પદ્ધતિઓ કરતાં વ્યક્તિના આંતરિક અનુભવોને સમજવા પર વધુ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.
ક્લાયન્ટ-કેન્દ્રિત ઉપચાર (Client-Centered Therapy - કાર્લ રોજર્સ): આ ઉપચાર પદ્ધતિમાં, ચિકિત્સક દર્દીને "ક્લાયન્ટ" તરીકે સંબોધે છે, જે દર્દીની સક્રિય ભૂમિકા અને સમાનતા પર ભાર મૂકે છે. ચિકિત્સક દર્દીને સીધું માર્ગદર્શન આપતો નથી, પરંતુ એક સહાનુભૂતિપૂર્ણ, બિન-નિર્ણયાત્મક અને ટેકો આપતું વાતાવરણ પૂરું પાડે છે. આ ઉપચારના મુખ્ય ઘટકો છે:
બિનશરતી સકારાત્મક આદર (Unconditional Positive Regard): ચિકિત્સક દર્દીને તેના તમામ પાસાઓ સાથે સ્વીકારે છે, ભલે તેના વર્તન કે વિચારો ગમે તેવા હોય.