Kaos ve Kestirilemez Determinizm (Kelebek Etkisi)

Çoğu kez evrendeki kaostan kendiliğinden varlığın ortaya çıkmayacağı iddia edilir. Buna örnek olarak ta özellikle biyolojik olaylardaki olasılıkların (evrim) belirleyici olması, zar atarak kumar oynama mantığı çerçevesinde imkansızlığı gösterilir. Oysa kaos çok yanlış anlaşılan bir olgudur. Doğa temelde deterministtir. Olayların çok kompleks olması bunu değiştirmez. Aşırı komplekslik sadece determinizmin kestirilemez olmasına neden olur. Ama bu asla determinizmin ortadan kalktığı anlamına gelmez.

Edward Lorenz, 1960’larda Amerika Birleşik Devletlerinde meteorolog olarak çalışırken, o tarihlerde yeni yeni piyasaya çıkan bilgisayarlardan faydalanarak, son derece karmaşık bir iş olan hava tahmini için önceden daha isabetli tahmin yapmasını sağlayacak bir model geliştirme üstünde çalışmaya başladı. Atmosfer gibi kaotik bir ortam için, bilgisayar yazılımları aracılığı ile modelleme yaparak, hava tahmini verisi elde etmeyi denedi. Bunu yaparken kaotik ortamlar için girilen parametrelerin ve verilerin sürekli benzer bir desen oluşturan grafiksel çıktılar verdiğini keşfetti. Hep benzer desenin ortaya çımasına etki eden bilinmeyen unsurlara çekerler (attractor) ismi verildi. Yani sanki ortada önceden belli olan bir nesnenin deseni varmışta, istatiksel veriler buna çekiliyormuş (uyum sağlıyormuş) gibi bir etki ile bu desenin şeklini alması manasında bu isim verildi. Aslında ortada böyle verileri çekerek hep benzer grafik desenin çıkmasını sağlayan bir şey yok. Olan şey; kaotik ortamda, karmaşıklıktan dolayı önceden ön görülemeyen determinizmin görünür hale gelmesiydi.

Ekranda beliren grafik kanatlarını açmış bir kelebeğe benzediğinden, Lorenz kaostaki determinizme “kelebek etkisi” ismini verdi. Lorenz bir sistemin başlangıç verilerindeki ufacık değişikliklerin bile, büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabileceğini öngörmüş ve bunu örneklendirmek için 1972’de sunduğu bir çalışmada, bir kelebeğin Amazon ormanlarında kanat çırpmasının Avrupa’da fırtına kopmasına sebep olabileceği ifadesini kullanmıştı. Daha sonra birçok kitaba ve filme konu olan “kelebek etkisi” kavramı, tam olarak ne anlama geldiği bilinmeden halk arasında kullanılmaya başlandı.Oysa bu felsefede binlerce yıldır üstünde kafa patlatılan bir problemin de yanıtını içeriyordu. Kaostan, “bir tasarımcı olmadan, kendiliğinden bir varlık ortaya çıkabilir mi?” sorusu binlerce yıldır tartışılan bir problem. “Kaostan düzen nasıl ortaya çıkıyor?” filozofların çok irdeledikleri bir soruydu. Kaos kavramı çoğu kez yanlış anlaşıldı. Doğada aslında her şey deterministtik olarak gerçekleşiyordu. Sadece karmaşık düzeyi çok yüksek olunca insanlar tarafından önceden kestirilemez deterministtik bir yol izliyordu doğa. Aslında kaosun anlaşılması çok zor bir düzeni vardı. Hiçbir olay nedensiz değildi. Determinizm her koşulda işliyordu.

Bu derste bu konular anlatılarak, belirsizliğin modellenmesinin mümkün olduğu bilimsel olarak gösteriliyor. Bilimin belirsizliği modelleme konusunda geleneksel olarak iki temel felsefi yaklaşımı vardır denebilir: Bunlardan biri, belirsizliğin incelenen sistemin içkin bir özelliği olduğunu, yani sistemin bünyesinde nedensellik ilkesine uymayan bir rastgelelik unsuru barındırdığını varsayar. Bu durumda, bu sistemin ileride neler yapacağını tam olarak kestiremememiz doğaldır. Olsa olsa olasılık hesapları yapar ve tekrarlanan olaylarda ortalamayı doğru tahmin etmeyi umabiliriz. Diğer yaklaşım ise deterministiktir, yani incelenen sistemin aslında belirli ve kesin nedensellik ilişkilerine dayalı bir şekilde davrandığını varsayar. Geleneksel olarak, yeterli veri toplayan ve sistemi yöneten dinamiği doğru modelleyen bir gözlemcinin, bu tür sistemlerin nasıl davranacağını doğru bir şekilde öngörebilmesi beklenir. İşte, 1970’lerde hızla popülerleşen Kaos Teorisi tam da bu konudaki ezberi bozmuş, bazı deterministik sistemler için uzun vadeli öngörünün asla mümkün olamayacağını ortaya koymuştur. Bu konuşmada, Kaos Teorisi’nin temel kavramları tanıtılacak, bu bağlamda kastedilen kaos ile gündelik dilde kullanılan kaos kavramı arasındaki benzerlik ve farklılıklar anlatılmakta.

(Konuşmanın sonunda Lorenz'in yaptığı uygulamanın simülasyon videosu bulunmakta)

KONUYLA İLGİLİ DİĞER VİDEOLAR:

   • Boşluk Boş mudur? : Hiçlikten Varoluş!  
Boşluk Boş mudur? : Hiçlikten Varoluş!

   • Filozoflarda Doğa Tasarımı-1: Sokrate...  
Filozoflarda Doğa Tasarımı-1: Sokrates, Platon, Aristoteles

   • Filozoflarda Doğa Tasarımı-2: Descart...  
Filozoflarda Doğa Tasarımı-2: Descartes, Spinoza, Leibniz, Hegel

   • Boşluk ve Varlık: Felsefeye Sanat ve ...  
Boşluk ve Varlık: Felsefeye Sanat ve Form Üzerinden Yaklaşmak

   • Nöropsikolojiye Giriş-2: Felsefeden B...  
Felsefeden Bilime

   • Bilimin Aydınlanmaya Etkisi  
Bilimin Aydınlanmaya Etkisi

   • Bilimlerde Kavram ve Pratik (Deneyim ...  
Bilimlerde Kavram ve Pratik (Deneyim Sorunsalı-1)

   • Felsefe Nedir?: Felsefenin Günümüzdek...  
Felsefenin Günümüzdeki Anlamı ve Puslu Kavramlar

.