ŞUŞA QALASI. QARABAĞ XANLIĞI. PƏNAHƏLİ XAN

#Şuşaqalası#Qarabağ

ŞUŞA QALASININ TARİXİ. QARABAĞ XANLIĞI. PƏNAHƏLİ XAN
Salam əziz və hörmətli izləyicilər.Yeni bir videoda xoş gördük sizləri.
Adında bilindiyi kimi kanalımız Qarabağa aid mövzularla zəngin olacaq.
Odur ki, bu günki mövzumuzda Qarabağ tarixinə aiddir. Daha doğrusu Qarabağ xanlığının mərkəzi olmuş Şuşa şəhərinin yerləşdiyi Şuşa qalası haqqında danışacağıq.
Bu videomuzda Şuşa qalasının tarixi, coğrafi yerləşməsi və hərbi-siyasi mövqeyi haqqında məlumat verəcəyik.

Şuşa qalasının əsası ilk Qarabağ Xanı Pənahəli xan tərəfindən qoyulmuşdur.
1747-ci ildə Cavanşirlər və Otuzikilər sülalələrinin dəstəyi ilə Qarabağ xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xan Araz çayından Göyçə gölünə, Tərtər çayından Yuxarı Qarabağ, Zəngəzur Bərgüşada qədər əraziləri idarə edə biləcəyi möhkəm qala inşa etməyə qərar verir.
Bunun üçün əvvəlcə 1748-ci ildə Bayat qalası, daha sonra isə Ağdamdan 10 km aralıda Tərnəküt adlanan yerdə Şahbulaq qalası inşa edilir.
Lakin bir müdət sonra Pənahəli xan strateji baxımdan daha güclü bir qalanın tikilməsini istəyir.
Qala tikintisi üçün bir neçə yer təklif olunsada ən məqbulu indiki qalanın yerləşdiyi yer hesab olunur.
Yeni qalanın inşası üçün elə bir yer tələb olunurdu ki, dağlara çıxan elatlarla əlaqə üçün hər tərəfdən açıq olsun. Eyni zamanda Pənahəli xanın hakimiyyətinə tabe olan mahallarla əlaqə saxlanılsın.
Yuxarı Qarabağ ərazisində ən uyğun yer Şuşa ovalğı idi. Bu yer sıldırım qayalarla əhatə olunmuş təbii qala idi. Şuşa yaylasının bir tərəfi Daşaltı çaya, digər tərəfi isə Xəlfəli çaya enən sərt, sıldırım qayalarla əhatə olunşmuşdu.
Bu yerin relyefi ən güclü ordunun belə oranı mühasirəyə almasına imkan vermirdi. Qalanın tikiləcəyi ərazi isə dərəli-təpəli, qərbdən amfiteatr formasında yayla idi. Yaylanın ən hündür yeri dəniz səviyyəsindən 1600 , ən aşağı yeri isə 1300 m yüksəkliyə malikdir.
Beləliklə 1751-ci ildə İlk Qarabağ xanı Pənahəli xan tərəfindən Şuşa qalasının əsası qoyuldu. Qalanın tikilməsinə Pənahəli xanın vəziri şair Mola Pənah Vaqif rəhbərlik etmişdir.
Qarabağ tarixçisi Həsənəli xan Qaradağı yazırki; "Molla Pənah Vaqifin nəzarıti altında Şuşada bir sıra tikililər, o cümlədən şuşa qalası inşa edilmişdir".
Qala feodal dövrünün memarlıq üslubunda tikilmişdir. Bunu qalanın yerinin seçilməsində,həmçinin şəhərsalma prinsiplrində, şəhərdaxili strukturun planlaşdırılmasında və qalanın görünüşündə aydın görmək olur.
Qala ilk zamanlar Pənahəli xanın şərəfinə Pənahabad adlandırılsada sonralar sadəcə Qala adlandırılmışıdr. Bir müddət sonra Şuşa Qalası və daha sonra isə Şuşa adlanmışdır.
Qalanın inşası zamanı memar yerli relyefi əsas götürmüşdür ki, məhz bu əsaslarla sərhəd divarları çəkilmişdir.
Şuşa qalasının döyüş qülləri divarların səthindın xeyli qabağa çıxır. Bəzi hallarda isə demək olar ki, qala divarlarında kənardan tikilib. Bu da divarların aydın görünməsini və yaxşı müdafiəsini təmin edirdi.
Qala divarlarının ümumi uzunluğu 2,5 km-dir. Tikintidə dağ daşından və əhəng məhlulıundan istifadə edilib.
Qalanın inşası zamanı müdafiə ilə yanaşı artileryadan istifadə də nəzərə alınmışdır.
18-ci əsr tarixçilərinin yazdığına görə döyüşlər vaxtı eyni zamanda qaladan 30 topdan atəş açılırmış.
19-cu əsrdə yenidənqurma və möhkəmləndirmə zamanı qalanın ilkin görnüşü qismən dəyişdirilmiş, yeni müdafiə qülləri tikilmişdir.

Şuşa qalasının üç əsas qapısı var;
Bunlar Gəncə, İrəvan, Ağoğlan qapılarıdır. Bəzi mənbələrin yazdığına görə Ağoğlan və İrəvan qapıları ali şəxslərin keçişi və yük daşıması, Gəncə qapısı isə arabaların keçməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hətda qalanın dördüncü qapısısnın olduğunu yazan mənbələr olsa da onun yeri müəyyən olunmamışdır.
Pənahəli xanın dövründə inşa edilmiş Gəncə qapısından çıxan yollar qalanı Gəncə və Qarabağ xanlığının Çiləbörd mahalı ilə birləşdirirdi.


İkinci qapı olan İrəvan qapısı qalanın qərb tərəfində yerləşir. Bu qapıdan çıxan yol qalanı Xələfli kəndi və İrəvan Şəhəri ilə birləşdirirdi. Tağ şəkilli irəvan qapısı iki tərəfdən simmetrik yerləşdirilmiş döyüş qülləri ilə möhkəmləndirilmişdir.
Üçüncü qapı olan Ağoğlan qapısı çəhərin şərq tərəfində yerləşir. Bu qapıdan çıxan yol şəhəri Şuşakənd və Muxtar kəndləri ilə birləşdirərək Ağoğlan qəsrinə qədər uzanırdı.Sadə görünüşə malik bu qapının digər adı isə Topxana qapısıdır.
Qalanın içində Pənahəli xan üçün Qəsr, məscid, bulaq və digər infrastruktur tikilmişdir. Demək olarki, Şuşa Qalasının bütün qaladaxili qəsrləri, memarlıq və planlaşdırılması struktur baxımından Şahbulaq qalasının xüsisiyyətlərini təkrarlayır.
Bəzi tarixi mənbələrin yazdığına görə Şuşa qalasından Daşaltı dərəsində yerləşən qaya mağarasına yeraltı gizli yol var.