અને લેક્સ રેક્સ?
લેક્સ રેક્સ એટલે કાયદાનું શાસન. અહીં કોઈ વ્યક્તિ નહીં પણ કાયદો સૌથી ઉપર છે. રાજા હોય કે સામાન્ય માણસ બધા કાયદાની નીચે. પ્રક્રિયા કદાચ લાંબી ચાલે પણ એ નિષ્પક્ષ હોવી જોઈએ, તર્ક પર આધારિત હોવી જોઈએ. લોકશાહીનો આધાર જ આ છે.
આ વિચાર આવ્યો ક્યાંથી? સ્રોતમાં લખ્યું છે કે આપણા ઉપનિષદોમાં પણ કહ્યું છે કે કાયદો રાજાઓનો રાજા છે.
હા, એ ખરેખર નોંધપાત્ર છે. પશ્ચિમી દુનિયા જેને આધુનિક સિદ્ધાંત માને છે એના મૂળ ભારતીય દર્શનમાં પણ છે. જોકે આધુનિક સ્વરૂપમાં એને વ્યવસ્થિત રીતે રજૂ કરવાનો શ્રેય બ્રિટિશ કાયદાશાસ્ત્રી એવી ડાયસીને જાય છે જેમણે ૧૮૮૫માં આના પર લખ્યું.
ડાયસીના મુખ્ય મુદ્દા શું હતા? અને એ પણ કહ્યું છે કે એમનો સિદ્ધાંત બ્રિટન માટે હતો જ્યાં લખેલું બંધારણ નથી, તો ભારતમાં એ કેવી રીતે લાગુ પડે?
ડાયસીએ મુખ્ય ત્રણ વાતો કહી. પહેલું, મનસ્વી સત્તા નહીં ચાલે. એટલે કે કાયદો તોડ્યો હોય તો જ સજા થાય, રાજાની મરજીથી નહીં. બીજું, કાયદા સામે બધા સમાન. કોઈ મોટો નહીં, કોઈ નાનો નહીં. ત્રીજું, બ્રિટનમાં લોકોના અધિકારો પહેલા આવ્યા જે કોર્ટે સ્થાપ્યા અને એના આધારે બંધારણીય સિદ્ધાંતો બન્યા.
પણ ભારતમાં તો લખેલું બંધારણ છે જે અધિકારો આપે છે.
બરાબર. એટલે ભારતમાં ડાયસીના સિદ્ધાંતનું અર્થઘટન થોડું જુદી રીતે થાય છે. અહીં બંધારણ સર્વોપરી છે. એટલે આપણા માટે ત્રણ પાયાના સિદ્ધાંતો કયા? એક, મનસ્વી સત્તાનો અભાવ. બીજું, કાયદા સમક્ષ સમાનતા અને ત્રીજું, બંધારણ અને બંધારણીય અધિકારોની સર્વોપરિતા.
તો ભારતમાં કાયદાનું શાસન એટલે બંધારણનું શાસન એમ કહી શકાય? બંધારણમાં આનો ઉલ્લેખ છે?
હા એમ જ છે. કાયદાનું શાસન અને બંધારણવાદ એકબીજા સાથે જોડાયેલા છે. સ્રોતો સ્પષ્ટ કહે છે કે કાયદાનું શાસન એવો શબ્દ બંધારણમાં લખ્યો નથી.
નથી લખ્યો.
ના, પણ સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું છે કે એ બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો (બેઝિક સ્ટ્રક્ચરનો) ભાગ છે. એને સંસદ પણ બદલી ન શકે. આખું બંધારણ એના પર જ ઊભું છે.
અને એને જાળવવાની જવાબદારી કોની?
મુખ્ય જવાબદારી ન્યાયતંત્રની છે. પણ લોકશાહી ચૂંટણી, સ્વતંત્ર ન્યાયપાલિકા, સત્તાનું વિભાજન, મૂળભૂત અધિકારો, ન્યાયિક સમીક્ષા આ બધું જ કાયદાના શાસનને મજબૂત કરે છે.
દુનિયાના દેશોમાં ભારત ક્યાં છે આ મામલે? પેલો વર્લ્ડ જસ્ટિસ પ્રોજેક્ટનો ઇન્ડેક્સ છે. એમાં ૨૦૨૩માં ભારતનો રેન્ક ૧૪૨માંથી ૭૯મો હતો. આ શું બતાવે છે?
આ રેન્ક બતાવે છે કે કાગળ પર અને સિદ્ધાંતમાં આપણી સ્થિતિ મજબૂત હોવા છતાં વ્યવહારમાં અમલીકરણમાં ઘણા પડકારો છે. આ ઇન્ડેક્સ ઘણી બધી વસ્તુઓ માપે છે: સરકાર પર અંકુશ, ભ્રષ્ટાચાર, પારદર્શિતા, મૂળભૂત અધિકારો, ન્યાયની સુલભતા.
એટલે ઘણો સુધારો કરવાનો બાકી છે.
હા. આદર્શ અને વાસ્તવિકતા વચ્ચે ગેપ છે એ સ્પષ્ટ છે.
પડકારો કયા કયા છે? એક તો ગરીબી અને અનામતની વાત કરી છે. એ કેવી રીતે પડકાર છે?
જુઓ, કાયદો કહે છે બધા સમાન. પણ સમાજમાં ઊંડી અસમાનતા છે, ઇતિહાસમાં અન્યાય થયો છે. એટલે પછાત વર્ગોને આગળ લાવવા અનામત જેવી પોઝિટિવ ડિસ્ક્રિમિનેશનની નીતિઓ છે.
જે દેખીતી રીતે સમાનતાના સિદ્ધાંતથી ઊલટી લાગે.
હા, પ્રથમ દ્રષ્ટિએ, પણ બંધારણ પોતે જ આવી ખાસ જોગવાઈ કરવાની છૂટ આપે છે જેથી સાચી સમાનતા લાવી શકાય. આ સિદ્ધાંત અને વ્યવહાર વચ્ચે સંતુલન રાખવું એક મોટો પડકાર છે.
બીજા પડકારોમાં મૂળભૂતવાદ (ફન્ડામેન્ટલિઝમ), કોમ્યુનાલિઝમ, પ્રાદેશિકવાદ, આતંકવાદ.
હા. આ બધા જ કાયદાના શાસન માટે ખતરો છે. અસહિષ્ણુતા, હિંસા, ભાગલાવાદી માંગણીઓ, આતંકવાદી હુમલા આ બધું કાયદાના રાજને નબળું પાડે છે. અને એનો સામનો કરવા જે કડક કાયદા બને એ પાછા નાગરિક સ્વતંત્રતા માટે ચિંતા ઊભી કરી શકે. એટલે બહુ નાજુક સંતુલન જાળવવું પડે.
તો કાયદાના શાસનની આધુનિક સમજ શું છે? પેલી આંતરરાષ્ટ્રીય ન્યાયશાસ્ત્રી આયોગ (ICJ) એને વધુ વ્યાપક બનાવી છે.
બિલકુલ. આઈસીજે કહે છે કે કાયદાનું શાસન ખાલી કોર્ટ-કચેરી પૂરતું નથી. એમાં ચાર વસ્તુઓ જરૂરી છે. પહેલું, વ્યક્તિના મૂળભૂત અધિકારો અને સ્વતંત્રતાનું રક્ષણ. બીજું, એના માટે સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર ન્યાયપાલિકા.
હમ્મ.
ત્રીજું, બધાને સમાન રીતે ન્યાય મળે. ગરીબ હોય તો મફત કાનૂની સહાય પણ મળે. અને ચોથું, જે સૌથી મહત્ત્વનું છે: એવી સામાજિક, આર્થિક, સાંસ્કૃતિક પરિસ્થિતિઓ બનાવવી જેથી દરેક માણસ ગૌરવથી જીવી શકે.
આપણે પોલિસી, પોલિટી, ગવર્નન્સ જેવા બેઝિક કન્સેપ્ટ સમજ્યા. પોલિસી કેવી રીતે બને, લાગુ થાય અને એનું મૂલ્યાંકન થાય એ જોયું. કાયદા ક્યાંથી આવે છે, કયા પ્રકારની કાનૂની સિસ્ટમ છે એની વાત કરી. અને છેલ્લે કાયદાના શાસન પર ઊંડાણપૂર્વક વાત કરી, એનો અર્થ, એનું મહત્ત્વ, ભારતમાં એની સ્થિતિ, પડકારો અને એનો વિકસતો અર્થ.
હા. અને એ સ્પષ્ટ થયું કે કાયદાનું શાસન એ ભારતીય બંધારણનો આધારસ્તંભ છે, પણ એ કોઈ પહોંચી ગયેલી મંઝિલ નથી. એ એક સતત ચાલતી પ્રક્રિયા છે. એને ટકાવી રાખવા અને મજબૂત કરવા ન્યાયપાલિકા તો ખરી જ, પણ ધારા-સભા, કારોબારી અને ખાસ કરીને જાગૃત નાગરિકોની ભૂમિકા બહુ જ મહત્ત્વની છે.
સાચી વાત.
પડકારો તો આવતા જ રહેશે પણ એનો સામનો કરીને આ સિદ્ધાંતોને જીવંત રાખવા એ જ લોકશાહીની કસોટી છે.
અને શ્રોતાઓ માટે એક વિચાર સાથે સમાપન કરીએ. આપણે જોયું કે આપણી કાનૂની સિસ્ટમ એક મિશ્રણ છે અને કાયદાનું શાસન ઘણા પડકારોનો સામનો કરી રહ્યું છે. તો વિચારવા જેવો પ્રશ્ન એ છે કે ભવિષ્યના જે નવા પડકારો આવશે - ટેકનોલોજી, પર્યાવરણ, બદલાતા સામાજિક મૂલ્યો - એનો સામનો કરવા આપણી કાનૂની સિસ્ટમ અને કાયદાના શાસનના વિચારને કેવી રીતે વિકસાવવાની જરૂર પડશે? આ પ્રશ્ન વિચારવા જેવો છે. ફરી મળીશું કોઈ નવા વિષય સાથે.
Информация по комментариям в разработке