Torna | ترنا بازی و سخن وری بانوان

Torna | ترنا بازی و سخن وری بانوان


تُرْنابازی نام یک بازی کهن ایرانی است که تا چندی پیش در ایران رواج عمومی داشت و در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی به بازی «میر و وزیر» و «شاه و وزیر» شهرت یافته بود

ریشه‌شناسی
در زبان فارسی تُرنا به لُنگ یا کرباس به‌هم‌پیچیده و تاب‌داده‌شده‌ای گویند که با آن یکدیگر را می‌زنند. واژه تُرنا و صورت دیگر آن «طُرنا» در متون فارسی و فرهنگ‌های فارسی کهن نیامده‌است

ابزار بازی و اصطلاحات
ابزار این بازی در میان بزرگ‌سالان معمولاً ترنا یا کمربند و قاب است. قاب (واژه‌ای ترکی و برابر آن در فارسی بُژُول یا بُجُول و شِتالَنگ است) یا قاپ، کشکک یا قاپکِ پاک و پرداخته‌شدهٔ دست و پای گاو و گوسفند است. در فرهنگ آنندراج قاب به معنای استخوان پا که در «قاب‌بازی» و بازی «میر و وزیر» به کار رود آمده و نوشته شده‌است که بازیکنان به سبب گرفتن قاب، میر و وزیر شوند و این بیت را ملاطغرا نقل کرده‌است
گهی که بازی میر و وزیر طرح شود نشان ز دزد نیابند درگرفتن قاب
قاپ چهار بَر یا سطح دارد با برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌هایی به نقش‌های گوناگون که در میان قاب‌بازان تهرانی به اسب، خر، جیک و بوک شهرت دارد. این چهار بر در بازی ترنا به ترتیب شاه (حکم‌دهنده)، وزیر (مجری حکم)، دزد و شیخ یا پوچ (نقشی که در بازی به‌شمار نمی‌آید) خوانده می‌شوند. اگر قاپ روی هیچ‌یک از چهار صورت بالا بر زمین ننشیند، اصطلاحاً می‌گویند «اُمبه» نشسته‌است. نقش امبه در بازی ترنا پذیرفته نیست مگر آن‌که بازیکنان در میان خود دربارهٔ امبه‌نشستن قاپ قراری گذاشته باشند

شیوهٔ بازی
در این بازی بازیکنان حلقه‌وار می‌نشینند، چنان‌که فضایی در میان آن‌ها باز باشد. ریش‌سفیدان، بزرگان و سادات در صدر جایگاه بازی می‌نشینند. کارپرداز بازی، یعنی قاپ و ترناگردان و تاوان‌گیر، با طلب صلوات از حاضران، قاپ را به یکی از پیش‌کسوتان یا ریش‌سفیدان یا سادات حاضر در میان جمع می‌دهد تا بیندازد. پس از او دیگران یکی پس از دیگری قاپ می‌اندازند. قاپ هرکس با نقش شاه بنشیند، شاهِ بازی می‌شود و فرمان یا حکم بازی با اوست. پس از گزینش شاه، هرکس قاپش وزیر بنشیند، منصب وزارت را بر عهده می‌گیرد
اگر در نخستین دورِ قاپ‌انداختن، قاپ چند تن شاه یا وزیر بنشیند، منصب پادشاهی را به بزرگ‌ترین و محترم‌ترین بازیکنی که قاپش شاه نشسته، یا به کسی که سید است می‌سپارند. شاهِ برگزیده یکی را از میان بازیکنانی که قاپشان وزیر نشسته، به وزیری انتخاب می‌کند. پس از آن، وزیر کسی را که قاپش دزد بنشیند به شاه معرفی کرده و پس از بیان مطالبی نمادین دربارهٔ نوع دزدی او، حکم مجازاتش را از شاه می‌خواهد
شاه بر صندلی که به عنوان صندلی شاهانه تعبیه شده بود تکیه می‌زد و وزیر هم پارچه یا ترنا را به دست می‌گرفت. شاه دستور می‌داد و یکی را از میان جمعیت بلند کرده و به وسط قهوه‌خانه می‌آورد و نفر انتخاب‌شده خم شده، سپس دست‌های خود را باز کرده و کف دست خود را نشان می‌داد. در این هنگام شاه بهانه‌ای می‌تراشید و به وزیر دستور می‌داد به آن شخص ترنا بزند و وزیر مشغول زدن می‌شد
در مجازات دزد تنبیه‌های گوناگونی به کار برده می‌شود که شلاق‌زدن با ترنا بر کف دست یا به پشت بازیکن، نوعی از این تنبیه‌هاست. در این مجازات وزیر ترنا را به کف دستِ «پیش‌شده» (خوانده) می‌زند. اگر بازیکنی که نقش دزد می‌آورد صدایی خوش و نیکو داشته باشد، به حکم شاه به «غزل‌خوانی» وادار می‌شود. خریدن شیرینی و میوه و زولبیا و بامیه در ماه رمضان و دادن چای به تعداد کسانی که در قهوه‌خانه نشسته‌اند و فرستادن صلوات‌های مکرر از دیگر حکم‌های شاه‌است. وقتی قاپ سادات یا بزرگان و محترمان محل دزد می‌نشست، معمولاً به احترام آنان، به حکم شاه همه یک‌صدا صلوات می‌فرستادند. این افراد در بازی ترنا به «آدم صلواتی» معروف بودند. گاهی از مجازات و تنبیه کسی هم که کار نیک و ایثارگری و جوانمردی کرده بود، چشم می‌پوشیدند
در این بازی همچنین جریمه‌هایی همچون سبیل‌کشیدن، سماورکردن و اطوکشیدن وجود داشت. در سماورکردن وزیر پشت دزد می‌ایستد و گوش‌های او را چون دو دستهٔ سماور می‌گیرد و به سوی بالا می‌کشد. در اطوکشیدن وزیر کف دست خود را بر خلاف خواب موی سر دزد می‌کشد. اطوکشیدن و سبیل‌کشیدن و سماورکردن در دو حالت آتشی و پنبه‌ای اجرا می‌شد
در بیشتر مواقع و پس از انداختن قاپ شخص کم‌رو و کم‌سن و سالی به عنوان شاه یا وزیر انتخاب می‌شد و چون خود را لایق نمی‌دانست مقام خود را به بزرگتر حاضر در جلسه یا کسی که در ترنا بازی و خنداندن مردم تبحر داشت تفویض می‌کرد. گاهی اوقات نیز اتفاق می‌افتاد که آدمی ضعیف ولی پررو شاه می‌شد و بر مسند پادشاهی تکیه می‌زد و آنوقت بود که صدای خنده گوش فلک را کر می‌کرد و شاه هم به صغیر و کبیر رحم نکرده و دستور ترنا زدن به تمامی حاضران در قهوه‌خانه حتی اندک پیرمردان را هم صادر می‌کرد







#ترنا_بازی
#بازی_قدیمی
#نمایش_ایرانی
#قهوه_خانه
#بانوان
#نقالی
#شاهنامه_خوانی
#بیژن_و_منیژه
#سخن_وری
#naghali